Εμποροπανήγυρις Δημητρίων: Η «διεθνής έκθεση» της Θεσσαλονίκης κατά τους βυζαντινούς χρόνους

Κατά τη μέση βυζαντινή περίοδο στην πεδιάδα έξω από τα δυτικά τείχη της Θεσσαλονίκης διοργανωνόταν κάθε χρόνο προς τιμήν του πολιούχου αγίου Δημητρίου η διεθνούς –για την εποχή– χαρακτήρα εμποροπανήγυρις των Δημητρίων.

Πληροφορίες για την διοργάνωση αντλούμε από τις «Ιστορίες της πόλης» τα διαδικτυακά αφιερώματα που δημοσιεύει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης στη σελίδα που διατηρεί στο Facebook, σχετικά με ιστορικά θέματα που σχετίζονται με τη Θεσσαλονίκη.

Στο σχετικό αφιέρωμα για την εμποροπανήγυρις των Δημητρίων διαβάζουμε:

Περιγραφή της εμποροπανηγύρεως περιέχεται στον διάλογο του ψευδο-Λουκιανού Τιμαρίων, που χρονολογείται στον 12ο αιώνα και στον οποίο καταγράφεται με λεπτομέρειες και
πιθανότατα με διάθεση υπερβολής η ακμάζουσα εμπορική δραστηριότητα της βυζαντινής Θεσσαλονίκης. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο κείμενο καταγράφονται οι εθνικότητες των εμπόρων από όλο τον γνωστό κόσμο, όπως Έλληνες, Σέρβοι, Βούλγαροι, Ούγγροι και Ρώσοι, Ιταλοί, Ίβηρες και Λουζιτανοί, Γαλάτες, Σύριοι και Αιγύπτιοι, οι οποίοι έρρεαν στην πόλη με αφορμή τα Δημήτρια:

“Ἑορτὴ δὲ ἦν τὰ Δημήτρια ὥσπερ ἐν Ἀθήνησι Πανα­θήναια καὶ Μιλησίοις τὰ Πανιώνια· γίνεται δὲ καὶ παρὰ Μακεδόσι μεγίστη τῶν πανηγύρεων. συρ­ρεῖ γὰρ ἐπ’ αὐτὴν οὐ μόνον αὐτόχθων ὄχλος καὶ ἱθαγενής, ἀλλὰ πάντοθεν καὶ παντοῖος, Ἑλλή­νων τῶν ἁπανταχοῦ, Μυσῶν τῶν παροικούντων γένη παντοδαπὰ Ἴστρου μέχρι καὶ Σκυθικῆς, Κα­μπανῶν Ἰταλῶν Ἰβήρων Λυσιτανῶν καὶ Κελτῶν τῶν ἐπέκεινα Ἄλπεων· καὶ συλλήβδην εἱπεῖν, ὠκε­άνειοι θῖνες ἰκέτας καὶ θεωροὺς ἐπὶ τὸν μάρτυ­ρα πέμπουσι· τοσοῦτον αὐτῷ τῆς δόξης κατὰ τὴν
Εὐρώπην περίεστιν.”

Η μεγαλύτερη όλων των εμποροπανηγύρεων, όπως χαρακτηρίζεται από τον Τιμαρίωνα, ήταν μια τεράστια, άρτια οργανωμένη και πιθανώς εξειδικευμένη, υπαίθρια αγορά για τη μεταπράτηση ποικίλων εμπρευμάτων, από νήματα, υφάσματα, είδη οικιακού εξοπλισμού, σκευών και επίπλων, έως ζωντανά ζώα, όπως βοοειδή, πρόβατα και χοίρους:
“[…] παντοῖον εἶδος, ὅσα ἐν ὑφάσμασι καὶ νήμα­σιν ἀνδρῶν τε καὶ γυναικῶν καὶ ὅσα ἐκ Βοιωτίας καὶ Πελοποννήσου καὶ ὅσα ἐξ Ἰταλίας εἱς Ἕλλη­νας ἐμπορικαὶ νῆες κομίζουσιν. ἀλλὰ καὶ Φοινίκη πολλὰ συνεισφέρει καὶ Αἴγυπτος, Ἰσπανία καὶ Ἡράκλειοι στῆλαι ἰστουργοῦσαι τῶν ἐπίπλων τὰ κάλλιστα. ἀλλὰ ταῦτα μὲν ἀμεσως ἐκ τῶν χωρῶν πρὸς τὴν πάλαι Μακεδονίαν καὶ Θεσσαλονίκην κομίζουσιν ἔμποροι· Εὔξεινος δὲ πρὸς τὸ Βυζάντι­ον τὰ ἑαυτοῦ διαπέμπων ἐκεῖθεν καὶ οὗτος κοσμεῖ τὴν πανήγυριν, πολλῶν ἵππων πολλῶν ἡμιόνων ἀγόντων τὰ ἐκεῖθεν ἀγώγιμα. […]· ἵπποι χρεμετίζο­ντες βόες μυκώμενοι, πρόβατα βληχώμενα χοῖροι γρυλλίζοντες καὶ κύνες βαΰζοντες.”

Περιγράφοντας την τεράστια υπαίθρια αγορά ο Τιμαρίων σημειώνει ότι οι προσωρινές εγκαταστάσεις των εμπόρων, πάγκοι, ξύλινα περίπτερα ή σκηνές, τοποθετούνταν αντωπά σε παράλληλες σειρές σχηματίζοντας εμπορικούς διαδρόμους μεγάλου μήκους. Η απόσταση μεταξύ των απέναντι πάγκων ήταν τέτοια, ώστε να σχηματίζεται μεταξύ τους ένας ευρύς διάδρομος που επέτρεπε στο πλήθος να προχωρά χωρίς να εγκλωβίζεται από τον συνωστισμό:

“[…] ἐμπορικαὶ σκηναὶ ἀντιπρόσωποι, στοιχηδὸν ἐκ παραλλήλου πηγνύμεναι· ἐπὶ μακρὸν οἰ στοῖχοι διήκοντες, ἀντιπλεύρῳ τινὶ διαστάσει διέξοδον ἐν μέσῳ πλατεῖαν εὐρύνοντες καὶ τῇ ῥύμῃ τοῦ πλήθους τὴν πάροδον ὑπανοίγοντες. […] ἐγκάρσιά που τῶν στοίχων ἕτεραι σκηναὶ παρεπήγνυντο καὶ αὗται μὲν στοιχηδὸν, ἐπὶ μακρὸν δ’ οὐκ ἔτι […].”

Όπως σημειώνεται στον Τιμαρίωνα, αν και στην πραγματικότητα υπήρχαν μόνο δύο σειρές πάγκων που αναπτύσσονταν σε μεγάλο μήκος, η εγγύτητα και η κανονικότητα των κατασκευών, σε συνάρτηση με τον κόσμο που συγκεντρώνονταν μεταξύ τους, δημιουργούσε την ψευδαίσθηση ενός ενιαίου ζωντανού οργανισμού:

“[…] καὶ ἦν τὸ πρᾶγμα ἐπιεικῶς ἀξιόθεον, δύο μὲν τοὺς στοίχους εἶναι τῷ πράγματι, ἓν δὲ ζῷον τῇ θέᾳ δοκεῖν καὶ τῷ πυκνῷ καὶ παρίσῳ τῆς στάσεως.”

Η εμποροπανήγυρις των Δημητρίων συνέχισε να οργανώνεται έως το τέλος της βυζαντινής περιόδου, χωρίς, ωστόσο, να είναι σαφές μέχρι ποια περίοδο λειτουργούσε έξω από τα δυτικά τείχη. Κάποια στιγμή κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο, λόγω της ταραχώδους πολιτικής κατάστασης γύρω από την πόλη, η ίδια ετήσια εμποροπανήγυρις, μικρότερης σίγουρα εμπορικής δυναμικής, είναι πιθανόν να μεταφέρθηκε σε ανοιχτό δημόσιο χώρο στο εσωτερικό της οχύρωση, καθώς στις ταραχώδεις πρώτες δεκαετίες του 15ου αιώνα υπάρχουν αναφορές για τουλάχιστον δύο ακόμη αστικές πανηγύρεις, πέρα από αυτή του Αγίου Δημητρίου, στις εκκλησίες της Αγίας Σοφίας και των Άγιων Αγγέλων (Ροτόντα), και, ενδεχομένως, μια τέταρτη κοντά στην εκκλησία της Αχειροποιήτου.

Η κατάκτηση της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς το 1430 σήμανε το οριστικό τέλος των διάσημων πανηγύρεων της πόλης, όπως μαρτυρεί ο Ιωάννης Αναγνώστης στον θρήνο για τη γενέτειρα πόλη του: “Οἴχονται πανηγύρεις, οἴχονται θείων ἐκτυπωμά­των λαμπρότητες”.

Πηγή: Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, thesstoday