Επισκοπή Αλμωπίας - Σύντομη ιστορία της

Από τον Παπαλαζάρου Ιωάννη, εκπ/κό-συγγραφέα

(Μέρος 1ο)

Η Ιερά Μητρόπολις Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας, από τον Οκτώβριο του 2024, έχει την ιδιαίτερη χαρά και τιμή να έχει και δεύτερο Επίσκοπο εντός των ορίων της, ως βοηθό του Μητροπολίτου μας και με έδρα την Αριδαία, προνόμιο το οποίο ελάχιστες Μητροπόλεις της Ελλαδικής Εκκλησίας έχουν. Ευκαιρία να γνωρίσουμε την Αλμωπία ως έδρα Επισκοπής και Επισκόπου «πάλαι τε και έως εσχάτων».

Η Αλμωπία, η χώρα του μυθολογικού Γίγαντα Άλμωπα, αναφέρεται με το όνομα αυτό, όπως και οι κάτοικοί της ως Άλμωπες, από την Αρχαιότητα.

Από τις αρχές του 10ου μ.Χ. αιώνα, όταν η περιοχή κατακτήθηκε από τους Βουλγάρους του Σαμουήλ, η Αλμωπία μετονομάσθηκε σε Μόγλενη ή Μογλενά, που ερμηνεύεται ως τόπος ομιχλώδης, από τη σλαβική λέξη μάγκλα, που σημαίνει ομίχλη, καταχνιά, λόγω του συχνού αυτού φυσικού φαινομένου στα εδάφη της.

Από τον 11ο αιώνα ο γεωγραφικός όρος (τα) Μογλενά, Μόγλενα, Μόγλαινα και (η) Μόγλενη, χαρακτηρίζει και την εκκλησιαστική περιοχή, όπου και η τοπική ομώνυμη επισκοπή με πρώτο επίσκοπο των Όσιο Ιλαρίωνα.

Μεταξύ των ετών 1382-1389, όταν η περιοχή της Αλμωπίας κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς, οι τελευταίοι άλλαξαν το όνομά της και από Μογλενά ονομάστηκε Καρατζόβα. Οι πιθανότερες εκδοχές που δικαιολογούν το νέο της όνομα είναι:

α) από τη σύνθεση του τουρκικών λέξεων καρατζά + οβά, όπου καρατζά = μαύρος, σκουρόχρωμος, και οβά = τόπος, κάμπος, οπότε και Καρατζόβα = τόπος με μαύρο έδαφος, με μαυρόχωμα.

β) από το όνομα του πρώτου Οθωμανού διοικητή της περιοχής: Καρατζά Αμπάτ.

Από την απελευθέρωση της Μακεδονίας (1912-13) η Ελληνική Πολιτεία επεχείρησε τους πρώτους εξελληνισμούς σλαβικών ή τουρκικών τοπωνυμίων και την επαρχία Καρατζόβας επονόμασε σε επαρχία Ενωτίας, από το όνομα Νώτια του ιστορικού οικισμού της περιοχής.

Το έτος 1927, με Προεδρικό Δ/γμα το οποίο δημοσιεύθηκε στο Φ.Ε.Κ. υπ’ αριθμ. 304/21-12-1927 τ.Α΄, η επαρχία Ενωτίας μετονομάσθηκε στο πρωτινό αρχαίο της όνομα, σε επαρχία Αλμωπίας.

Η ιστορία της εκκλησιαστικής επαρχίας Αλμωπίας παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον τόσο για τη θέση της περιοχής εντός των ευρύτερων ορίων της ιστορικής «πάλαι ποτέ διαλαμψάσης» Επισκοπής Μογλενών, όσο και για τις ιερές μονές που ιδρύθηκαν και λειτούργησαν στην περιοχή και τους αγίους που ανέδειξε.

Ο όρος (τα) Μογλενά ή Μογλαινά ή Μόγλαινα, ή (η) Μόγλενη πρωτοεµφανίζεται µε γεωγραφικό-διοικητικό περιεχόµενο σε κείµενα βυζαντινών χρονικογράφων του 11ου αιώνα και εκφράζει µια γεωγραφική έκτα¬ση γύρω από το βυζαντινό φρούριο - πόλισµα το οποίο ταυτίζεται έως τον 14ο αιώνα με τη θέση του σημερινού οικισμού Χρυσή και τους κατοπινούς αιώνες με την περιοχή πέριξ του οικισμού Νώτια.

Ο ίδιος όρος εµφανίζεται κατά τον ίδιο περίπου αιώνα και ως «Επισκοπή Μογλαίνων» και υποδηλώνει την εκκλησιαστική φυσιογνωµία του συνώνυµου χώ¬ρου.

Ο Βασίλειος Β΄ ο Βουλγαροκτόνος µετά την οριστική συντρι¬βή του τσάρου των Βουλγάρων Σαµουήλ (1018 μ.Χ.), στις εκτάσεις που απελευθέρωσε, ίδρυσε, το ίδιο έτος, την αυτοτελή Αρχιεπισκοπή Αχριδών. Με µολυβδόβουλλα σιγίλλιά του, συνεστήθη στην περιοχή των Μογλαίνων ή Μογλενών οµώνυ¬µη επισκοπή, η οποία εντάχθηκε, µαζί με άλλες 30 επισκοπές της ευρύτερης περιοχής Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας, στην Αρχιεπισκοπή Αχριδών.

Επί εννέα συνεχείς αιώνες, δηλαδή από το έτος (1018) της συστάσεως της Επισκοπής Μογλενών, µέχρι το έτος της προσαρτήσεώς της στην Ελλαδική Εκκλησία, το έτος 1928, δεν διαπιστώνεται καμία αλλοίωση της τιτλοφορίας της. Ο διατυπωµένος από το αυτοκρατορικό ιδρυτικό σιγίλλιο αρχικός τίτλος «Επισκοπή Μογλαίνων», διαµορφωµένος κατά τους µεταγενέστερους αιώνες σε «Επισκοπή Μογλενών», εµφανίζεται καθ' όλο αυτό το χρονικό διάστηµα σε όλα τα κατά καιρούς Τακτικά της Αρχιεπισκοπής Αχριδών ή του Οικουμενικού Πατριαρχείου.

Με βάση τις ανωτέρω επισημάνσεις, καταλήγουµε στο συµπέρασµα, ότι ιδρυτής της επισκοπής Μο¬γλαίνων ή Μογλενών υπήρξε ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄, ο Βουλγαροκτόνος, κατά τις αρχές του 11ου αι¬ώνα (1018) µε το γνωστό σιγίλλιό του.

Παρακολουθώντας τα Τακτικά της Αρχιεπισκοπής Αχριδών, διαπιστώνουμε δύο αξιοσηµείωτα γεγονότα: Πρώτον η Επισκοπή Μογλενών, κατά τους πρώτους αιώνες, υφίσταται κάποια εξάρτηση από την Μητρόπολη Καστορίας, πρωτόθρονη έδρα της Αρχιεπισκοπής Αχριδών. Δεύτερον, λίγο µετά το έτος 1660, στον τίτλο Μογλενών προστίθεται και ο όρος "και Μολεσχών" και καθορίζεται σε «Επισκοπή Μογλενών και Μολεσχών», τίτλος ο οποίος, τα κατοπινά χρόνια, διαμορφώνεται σε «Μογλενών και Κατρανίτσης».

Η περιοχή «Μολεσχών» αναµφισβήτητα υποδηλώνει μια δεύτερη επισκοπή, η προσθήκη της οποίας επιφέρει µεταβολή στα διοικητικά όρια των Μογλενών. Η κατοπινή διαμόρφωση του τίτλου από «Μολεσχών» σε «Κατρανίτσης», µας οδηγεί να συµπεράνουµε, ότι η επισκοπή Μολεσχών ταυτίζεται µε την σημερινή επαρχία Εορδαίας, όπου σημαντικότερος οικισμός ήταν η ιστορική Κατράνιτσα του Βερμίου, οι σημερινοί Πύργοι της Εορδαίας.

Φαίνεται πως η επισκοπή Μογλαίνων κατά τους πρώτους αιώνες του βίου της υπήρξε ευρύτατη εκκλησιαστική περιφέρεια. Στο αυτοκρατορικό ιδρυτικό σιγίλλιο καθορίζεται σαφώς το περίγραµµα της: «Τον δε επίσκοπον Μογλαίνων εις αυτά τα Μόγλαινα και τον Πρόσακον και την Μορίχοβαν και την Σετίνην και τον Οστροβόν και εις τα Ζαόδρυα».

Αν λάβουμε υπ’ υπόψιν μας ότι ο Πρόσακος και η Μορίχοβα βρίσκονται βορείως της Αλµωπίας και εντός του κράτους των Σκοπίων, η Σετίνη είναι γεωγραφικός χώρος ανατολικά της Φλώρινας, με επίκεντρο το χωριό Σέτινα (ο σημερινός Σκοπός), ο Οστροβός είναι η περιοχή της σηµερινής Άρνισσας και τέλος για τα Ζαόδρυα υπάρχουν δύο εκδοχές: α) είναι παρετυ¬µολογία του γεωγραφικού όρου Εορδαία β) αναφέρεται στη Ζάβορδα των Γρεβενών, όπου υπάρχει η Μονή της Μεταμορφώσεως του Οσίου Νικάνορος, όπως αντιλαμβάνεστε, αναφερόμαστε σε µια ευρύτατη, σε µείζονα επισκοπή.

Ως έδρα της Επισκοπής Μογλενών, τουλάχιστον έως την κατάκτηση της περιοχής από του Οθωμανούς (1382-1389), θεωρείται το σημερινό χωριό Χρυσή (Ζλάτινα), όπου διασώζονται τμήματα των τειχών και του κάστρου της. Με την κυριαρχία των Οθωμανών και την εποίκηση του κάμπου της Αλμωπίας από φανατικές φυλές Μουσουλμάνων, η έδρα της επισκοπής μετεγκαταστάθηκε, για λόγους ασφαλείας, στην κάπως απόμερη και ημιορεινή κωμόπολη της Νώτιας.

Κατά τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας ελάχιστοι επίσκοποι των Μογλενών μας είναι γνωστοί, μέσω ξένων κυρίως πηγών, από περιοδείες τους σε Εκκλησίες ανατολικών επί το πλείστον ορθοδόξων χωρών, για συγκέντρω¬ση εράνων για την εµπερίστατη επισκοπή,

Το πρόβληµα των ονομάτων των επισκόπων εµφανίζεται οξύτερο κατά την περίοδο των μέσων του 18ου αιώνα, όταν σημειώθηκε ο θρυλούµενος κα¬τά το έτος 1759 ομαδικός εξισλαµισµός των κατοίκων της επισκοπικής έδρας και των περιχώρων της, καθώς και του επιχώριου επισκόπου Ιωάννου ή Ιωανικίου ή Αλεξάνδρου. Το γεγονός αυτό συνοδεύει την περαιτέρω εξέλιξη της επισκοπής. Σύμφωνα με την τοπική λαϊκή παράδοση, ο εξισλαμισθείς επίσκοπος κατέληξε ιμάμης στην Λάρισα, η δε έδρα της επισκοπής μετακινήθηκε από την Νώτια στην Κατράνιτσα της Εορδαίας.

Έτσι όπως έχει διασωθεί ο θρύλος αυτός, μέσα από την προφορική παράδοση, διαψεύδεται µερικώς από την ιστορική έρευ¬να: Παρακολουθώντας τον επισκοπικό κατάλογο του 18ου αιώνα και την διαδοχή των επισκόπων, δεν εµφανίζεται επίσκοπος με τα ονόµατα που προαναφέρθηκαν, το δε αναφερόμενο ως έτος εξισλαμισμού (1759) επίσκοπος Μογλενών ήταν ο Ιωακείµ, ο οποίος αρχιεράτευσε ανελλιπώς από το έτος 1746 έως το έτος του φυσικού του θανάτου, το 1762.

1706: Iγνάτιος (Μογλενών και Μολεσχού). 1714: Γαβριήλ.

1725: Παρθένιος. 1736: Πρόχορος. 1740: Άνθιµος.

1746: Ιωακείµ (Μογλενών και Κατρανίτσης).

1762: Γερμανός. 1767: Γεδεών. 1774: Αγαθάγγελος.

1783: Γαβριήλ. 1798: Τιμόθεος. 1824: Νεόφυτος. 1858: Μελέτιος.

1865: Προκόπιος. 1877: Γερµανός Β'. 1881: Καλλίνικος. 1891: Αβέρκιος.

1894: Ιωαννίκιος. 1905: Άνθιµος. 1908: Σµάραγδος Χατζηευσταθίου.

1910: Κωνστάντιος Ρούσης.

1912: Πολύκαρπος Σακελλαρόπουλος (Μογλενών και Φλωρίνης).

1926: Χρυσόστομος Καβουρίδης. 1932: Ιωακείμ.

1932-1967: Βασίλειος Παπαδόπουλος (Φλωρίνης, Αλμωπίας και Εορδαίας).

1967-2023: Θεόκλητος Πασσαλής (Φλωρίνης, Πρεσπών και Εορδαίας).

22-10-2023 έως σήμερα: Ειρηναίος Λαφτσής.

Η εξάρτηση της επισκοπής από τον θρόνο των Αχριδών διαρκεί έως την κατάργηση της Αρχιεπισκοπής, το έτος 1767. Από το έτος αυτό η Επισκοπή Μογλενών αποτελεί Μητρόπολη του Οικουµενικού Πατριαρχείου.

Αξιοσηµείωτο γεγονός της ιστορικής πορείας της Επισκοπής Μογλενών, κάτω από το νέο καθεστώς, είναι ότι τώρα ανυψώνεται σε Μητρόπολη και καταλαµβάνει τη 57η θέση στην τάξη των Μητροπόλεων του Οικουµενικού Πατριαρχείου. Το καθεστώς της εξαρτήσεως από τον Οικουµενικό Θρόνο διαρκεί από το έτος 1767 έως το έτος 1928 οπότε, με τον Ν. 3615, οι Μητροπόλεις των «Νέων Χωρών» διοικητικά υπάγονται στην Ιερά Σύνοδο της Αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Ελλάδος (ΦΕΚ: 120/11-7-1928 τ.Α΄).

Ο τίτλος της Μητροπόλεως έως το έτος 1912 ήταν «Μογλενών και Κατρανίτσης». Από το έτος αυτό τιτλοφορείται ως «Μητρόπολις Μογλενών και Φλωρίνης». Το έτος 1943 (ΦΕΚ 324/27-9-1943 τ.Α΄), στον Καταστατικό Χάρτη της Εκκλησίας της Ελλάδος, φέρει τον τίτλο ως «Μητρόπολις Φλωρίνης, Αλμωπίας και Εορδαίας» έως το έτος 1967.

Από το έτος 1967 η εκκλησιαστική περιφέρεια Αλμωπίας αποσπάσθηκε από την Μητρόπολη Φλωρίνης και προσαρτήθηκε στην Μητρόπολη Εδέσσης και Πέλλης και οι δύο Μητροπόλεις στο εξής τιτλοφορούνται: α) Η Μητρόπολη Φλωρίνης ως Μητρόπολις Φλωρίνης, Πρεσπών και Εορδαίας και β) η Μητρόπολη Εδέσσης ως Μητρόπολις Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας.