Πανηγυρίζει η Ιερά Μονη Αγίου Ιλαρίωνος

Ο Άγιος Ιλαρίων γεννήθηκε γύρω στα 1080-1090 μ.Χ. μετά από αδιάκοπες προσευχές της στείρας μητέρας του προς την Υπεραγία Θεοτόκο. Κάποια νύχτα, της φανερώθηκε στον ύπνο της η Παναγία και της υποσχέθηκε ότι θα γεννήσει γιο, που θα μεταστρέψει πολλούς από την πλάνη στο φως της θεογνωσίας.

Όταν συμπλήρωσε τα δεκαοχτώ του χρόνια, ο Ιλαρίων μετέβη σε κάποιο μοναστήρι της περιοχής του και εκάρη μοναχός. Αργότερα του ανέθεσαν και την γερόντια του Μοναστηριού και ενώ ακόμη ήταν ηγούμενος ο Όσιος έκανε πολλά θαύματα και η φήμη του διαδόθηκε παντού. Όπως εμφανίστηκε η Θεοτόκος στη μητέρα του και της ανήγγειλε τη γέννηση του, έτσι εμφανίσθηκε και στον Αρχιεπίσκοπο Αχρίδας Ευστάθιο, προτρέποντας τον να τοποθετήσει ως Ποιμενάρχη του λαού των Μογλενών τον Όσιο Ιλαρίωνα. Πράγματι, μετά από λίγο καιρό, ο Άγιος χειροτονήθηκε Επίσκοπος Μογλενών.

Η περιοχή όμως όπου αρχιεράτευε ο Όσιος ήταν γεμάτη από αιρετικούς που ακολουθούσαν τους μονοφυσίτες Αρμενίους και Βογόμιλους. Τους αιρετικούς αυτούς τους είχε εγκαταστήσει στα Μογλενά, που ήταν τόπος εξορίας πάσης φύσεων αιρετικών, η δυναστεία των Κομνηνών. Ο Άγιος Ιλαρίων με το κηρυκτικό του έργο και τον επίμονο αντιαιρετικό του αγώνα προκάλεσε την μεταστροφή μεγάλων αιρετικών μαζών στην Ορθόδοξη πίστη.

Ο Ιλαρίων, θέλοντας να βοηθήσει ουσιαστικά την περιοχή που μαστιζόταν από τους Βογόμιλους, ίδρυσε Μονή στο όνομα των Αγίων Αποστόλων.

Ο 12ος και 13ος αιώνας αποτελούν την κατεξοχήν περίοδο ακμής της Μονής των Μογλενών. Υπάρχουν αναφορές, ότι την περίοδο της Τουρκοκρατίας πυρπολήθηκε και καταστράφηκε από τους μουσουλμάνους της Αλμωπίας αρκετές φορές.

Ακόμη, η τοπική παράδοση στους Προμάχους αναφέρει πως όταν πυρπολήθηκε και καταστράφηκε το «Μεγάλο Μοναστήρι» της Όσσιανης (σημερινή Μονή Αρχαγγέλου), οι μοναχοί εγκατέλειψαν την κατεστραμμένη μονή και κατευθύνθηκαν προς τους Προμάχους, επειδή προφανώς η μονή του Αγίου Ιλαρίωνα ήταν θυγατρική μονή, δηλαδή μετόχι της Μονής της Όσσιανης (Αρχαγγέλου). Οι κάτοικοι όμως τρομοκρατημένοι από τις αγριότητες των Τούρκων δεν δέχθηκαν τους μοναχούς πλησίον του χωριού τους. Οργισμένος τότε ο ηγούμενος παρακάλεσε τον Θεό να στείλει φίδια γύρω από το μετόχι και άφησε ευχή και κατάρα να μην παύσει ο δυνατός αέρας που φύσαγε, μέχρις ότου ανεγερθεί και πάλι το κοινόβιο. Αξιοσημείωτο ακόμη είναι να αναφερθεί ότι κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας, σύμφωνα με την παράδοση, λειτουργούσε κρυφό σχολειό όπου έρχονταν μαθητές από όλη την γύρω περιοχή για να διδαχθούν τα ελληνικά γράμματα και την ορθόδοξη πίστη. Από ιστορικές μαρτυρίες της εποχής του 19ου αιώνα μαθαίνουμε ότι, κατά το 1868, ο λόφος ήταν σκεπασμένος με πεταμένες πέτρες και πως υπήρχε ακόμη τμήμα του ανατολικού τείχους του μοναστηριακού ναού με τρία παράθυρα. Ο τοίχος ήταν κτισμένος με λαξεμένες πέτρες. Όπως φαίνεται, παρά την καταστροφή της Μονής, η λατρεία του Αγίου ήταν πολύ ζωντανή.

Την 1η Φεβρουάριου κάθε έτους συγκεντρώνονταν στο σημείο αυτό πλήθος πιστών από όλη την περιφέρεια και τελούνταν αγιασμός. Ανεξήγητο παραμένει ποίας λατρευτικής ανάμνησης του Αγίου ή της Μονής ήταν κατάλοιπο η συνήθεια αυτής.