Σύντομη ιστορία της Ιεράς Μητροπόλεως Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας

Από τον Ιωάννη Παπαλαζάρου, εκπ/κό-συγγραφέα

Το άρθρο γράφεται με αφορμή και ως αφιέρωμα στην πρόσφατη χειροτονία του Επισκόπου Αλμωπίας κ. Στεφάνου, ένα σπουδαίο και ευλογημένο γεγονός, το οποίο αναδεικνύει: α) την σοφή και έγκαιρη απόφαση του Μητροπολίτου μας κ. Ιωήλ να προκρίνει τον Πρωτοσύγκελλο της Μητροπόλεως ως Επίσκοπο και άξιο Βοηθό του β) τον π. Στέφανο Δέβρελη, έναν έμπειρο, συνετό και καταξιωμένο Λειτουργό του Υψίστου, αποδέκτη καθολικού σεβασμού και αγάπης, στον ανώτερο βαθμό της Ιερωσύνης και γ) την Αλμωπία, την ιστορική συνέχεια της «Πάλαι ποτέ διαλαμψάσης Επισκοπής Μογλενών», μιας από τις αρχαιότερες Επισκοπές της Μακεδονίας, ως Επισκοπή, με έδρα την πόλη της Αριδαίας.

Η Μητρόπολή μας, η οποία φέρει σήμερα τον τίτλο: «Ιερά Μητρόπολις Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας» κατά τους τελευταίους αιώνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έφερε τον τίτλον Ιερά Μητρόπολις Βοδενών.

Στα εκκλησιαστικά όρια της Iεράς Μητροπόλεως Βοδενών, αυτής της περιόδου, συμπεριλαμβάνονταν οι σημερινές περιοχές της Έδεσσας, των Γιαννιτσών, της Γουμένισσας και της Γευγελής, που ήταν τότε καζάδες (υποδιοικήσεις με την ενδοχώρα τους). Περιελάμβανε δηλαδή όλες σχεδόν τις εκτάσεις από τις δυτικές όχθες του Αξιού ποταμού έως και λίγο βορειότερα της Έδεσσας, έως την σημερινή περιοχή της Βεγορίτιδας και σε κάποια χρονική περίοδο συναντούμε στα όριά της και την περιφέρεια Σλανίτσης ή Σθλανίτσης, την οποία ορισμένοι ιστορικοί τοποθετούν στην περιοχή μεταξύ Σκύδρας και Νάουσας, με έδρα τη σημερινή κωμόπολη της Επισκοπής, και άλλοι στην περιοχή των Γιαννιτσών, από τον Παλαιό Μυλότοπο έως την Πέλλα.

Ήταν μία Μητρόπολη τεράστια κατά την έκταση και τον αριθμό των ενοριών και με δυσκολίες πρόσβασης απερίγραπτες, αφού ούτε δρόμοι ούτε μέσα συγκοινωνίας υπήρχαν, ενώ οι κίνδυνοι από επιθέσεις ατάκτων ληστρικών ομάδων, που λυμαίνονταν την περιοχή, ήταν πολύ συχνοί. Αν διαβάσει κανείς τον τόμο των επιστολών του Μητροπολίτου Βοδενών Στέφανου Δανιηλίδη (1904-1910), μια θαυμάσια έκδοση της Μητροπόλεως (2018), θα αντιληφθεί το πλήθος των δυσκολιών και των κινδύνων της εποχής.

Η ιστορική πορεία της Μητροπόλεώς μας ανά τους αιώνες παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον και αξίζει να την παρακολουθήσουμε, όσο πιο συνοπτικά γίνεται.

Κατά τη διαίρεση του Ρωμαϊκού Κράτους το 364 μ.Χ. επί των αυτοκρατόρων Βαλεντιανού Α΄ και Ουάλεντος, η Βαλκανική Χερσόνησος (πλην της Θράκης), όπου και η περιοχή μας, ανήκε στο Δυτικό Ρωμαϊκό Κράτος.

Επί αυτοκρατόρων, όμως, Αρκαδίου και Ονωρίου (μεταξύ των ετών 400-423), όταν οριστικοποιήθηκε η διαίρεση σε Ανατολικό και Δυτικό κράτος, η Βαλκανική περιήλθε οριστικά υπό την πολιτική δικαιοδοσία του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους.

Η Έδεσσα, λόγω της γεωγραφικής της θέσεως υπαγόταν εκκλησιαστικώς, ως Επισκοπή, στην Εξαρχία Θεσσαλονίκης.

Οι επισκοπές της Εξαρχίας Θεσσαλονίκης ανέρχονται σε 18, όσες και οι επαρχίες της Διοικήσεως της Μακεδονίας. Η Επισκοπή Εδέσσης, εμφανίζεται να κατέχει την 5η θέση ενώ υπάρχει και η Επισκοπή Πέλλης που κατέχει την 7η θέση μεταξύ των 18 Επισκοπών.

Συνεπώς, κατά τους πρώτους αιώνες της ιστορικής της διαδρομής οι δύο εκκλησιαστικές περιφέρειες της σημερινής Μητροπόλεως αποτελούσαν ξεχωριστές επισκοπές, υπαγόμενες και εξαρτώμενες από τον Μητροπολίτη Έξαρχο Θεσσαλονίκης.

Κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο με τον τίτλο Εδέσσης ή ακριβέστερον ως Επίσκοπος Εδεσσηνών, εμφανίζεται μόνο ένας Ιεράρχης ο Ισίδωρος (692).

Μετά τη συντριβή από τους Βυζαντινούς το 1018 του τσάρου των Βουλγάρων Σαμουήλ, στις περιοχές που ανακτήθηκαν δημιουργήθηκε μια νέα διοικητική και εκκλησιαστική τάξη. Με αυτοκρατορικά σιγίλλια του Βασιλείου Β΄ (Βουλγαροκτόνου) ιδρύθηκε η Αρχιεπισκοπή Αχριδών ή Αχρίδος. Η Έδεσσα, γνωστή πλέον ως Βοδενά κατά την συγκεκριμένη εποχή, καθώς και η σημερινή επαρχία Γιαννιτσών, διοικητικά και εκκλησιαστικά, συμπεριλαμβάνονταν μέσα στα όρια της δικαιοδοσίας της Αρχιεπισκοπής Αχρίδος και αποτελούσαν το νοτιότερο τμήμα της προς την Μητρόπολη Θεσσαλονίκης.

Στα ιδρυτικά σιγίλλια της Αρχιεπισκοπής Αχριδών δεν βεβαιώνεται ύπαρξη Επισκοπής Εδέσσης ή έστω Βοδενών. Δεν απαντάται ούτε και η παλαιότερη Επισκοπή Πέλλης.

Εμφανίζεται όμως η Επισκοπή Μογλαίνων ή Μογλενών, η δικαιοδοσία της οποίας οριοθετείται από τα κάστρα - πόλεις «Μορίχοβο, Σετίνη και Οστροβόν». Το Μορίχοβο είναι περιοχή πίσω από το όρος Βόρα, σήμερα εντός του κράτους των Σκοπίων, η περιοχή Σετίνης είναι ανατολικό τμήμα του Νομού Φλωρίνης με επίκεντρο το χωριό Σέτινα (Σκοπός) και ο Οστροβός είναι η περιοχή της Βεγορίτιδας (Άρνισσας). Λίγο αργότερα εμφανίζεται η Επισκοπή Εδέσσης, με την προσθήκη και της «Σθλανίτσης», με τον σύνθετο τίτλο «Βοδενών και Σθλανίτσης». Η νέα επισκοπή Σθλανίτσης αποσπάσθηκε εδαφικώς από την επισκοπή Εδέσσης και κατέλαβε την 19η θέση στην τάξη των επισκοπών της Αχρίδας.

Σημειωτέον, ότι ο ιστορικός τίτλος «Εδέσσης» δεν έχει εκλείψει. Αναφέρεται σε παλαιούς κώδικες, όπου εμφανίζονται και δύο Επίσκοποι, ο Εδέσσης Ιωσήφ και ο Εδέσσης Μητροφάνης.

Κατά την περίοδο του 16ου αιώνα, όπως και κατά προηγούμενη περίοδο, η Έδεσσα εξακολουθεί να ανήκει στην τάξη των επισκοπών (υπό τον Αρχιεπίσκοπο Αχρίδος). Μόλις στις αρχές του 17ου (1602) αιώνα ανυψώνεται σε Μητρόπολη. Κατά τον αιώνα αυτό μία σειρά επισκοπών της Αρχιεπισκοπής Αχρίδος ή Αχριδών, επτά τον αριθμό, ανυψώνονται στον βαθμό των Μητροπόλεων. Κατά τη διοικητική αυτή ανακατάταξη η Έδεσσα κατέλαβε και την 3η θέση μεταξύ των επτά Μητροπόλεων.

Κατά το έτος 1767 καταργήθηκε η Αρχιεπισκοπή Αχρίδος και όλες οι επαρχίες της ενσωματώθηκαν και υπήχθησαν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Φυσικά και η Επισκοπή Εδέσσης περιήλθε υπό την δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου και με τον τίτλο «Μητρόπολις Βοδενών». Έκτοτε ο Μητροπολίτης Βοδενών προσφωνείται ως «Σεβασμιώτατος και Υπέρτιμος».

Η περίοδος αυτή διήρκησε μέχρι το έτος 1928. Επί Οικουμενικού Πατριάρχου Βασιλείου Γ΄ (1925-1929) η Πατριαρχική Σύνοδος εκχώρησε επιτροπικώς τις Μητροπόλεις των λεγομένων «Νέων χωρών», στην Αυτοκέφαλο Εκκλησία της Ελλάδος. Λίγα χρόνια νωρίτερα και συγκεκριμένα το έτος 1922, με απόφαση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, η Μητρόπολης Βοδενών επισήμως μετονομάσθηκε και έλαβε τον ιστορικό της τίτλο «Μητρόπολις Εδέσσης και Πέλλης».

Η περιοχή Γιαννιτσών από τον 11ο αιώνα υπαγόταν εκκλησιαστικώς στην Iερά Μητρόπολη Βοδενών, αργότερα και μέχρι σήμερα στην Iερά Μητρόπολη Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας και κατά την εκκλησιαστική τάξη είναι έδρα Αρχιερατικού Επιτρόπου.

Μία προσωρινή μεταβολή στην κατάσταση της περιοχής αυτής επήλθε κατά το έτος 1924. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο προς αποκατάσταση των εμπερίστατων αρχιερέων που είχαν καταφύγει στην Ελλάδα λόγω της Μικρασιατικής καταστροφής του έτους 1922 και την ανταλλαγή των πληθυσμών, ίδρυσε προσωποπαγείς Μητροπόλεις, αποσπώντας ή συνενώνοντας τμήματα Μητροπόλεων.

Με την υπ’ αριθμόν 4427 από 6 Νοεμβρίου 1924 απόφασή του, αποσπάσθηκαν από την Μητρόπολη Εδέσσης και Πέλλης τα τμήματα Γιαννιτσών και Γουμενίσσης και απετέλεσαν την προσωποπαγή «Μητρόπολη Γενιτσών και Γουμενίσσης» ενώ ο παλαιός τίτλος της Μητροπόλεως περιορίσθηκε στο πρώτο της συνθετικό «Εδέσσης».

Η Iερά Μητρόπολη «Γενιτσών και Γουμενίσσης» λειτούργησε, για τους παραπάνω λόγους, ως αυτοτελής μητρόπολη μόνο στο χρονικό διάστημα από το έτος 1924 έως το έτος 1932, με Αρχιερείς τους 1) Σμάραγδο Χατζηευσταθίου (1924-1928) και 2) Βασίλειο Παπαδόπουλο (1928-1932) και από το έτος 1932 οι δύο εκκλησιαστικές περιοχές Γιαννιτσών και Γουμενίσσης επανεντάχθηκαν στην Μητρόπολη Εδέσσης, από την οποία είχαν αποσπασθεί.

Η Εκκλησιαστική Περιφέρεια Γουμενίσσης, με απόφαση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος (1295/24-10-1941), από το έτος 1941, αποσπάσθηκε από την Ιερά Μητρόπολη Εδέσσης και Πέλλης και προσαρτήθηκε στην Ιερά Μητρόπολη Πολυανής και Κιλκισίου.

Κατά το έτος 1967 προσετέθη στον τίτλο της Μητροπόλεως το τρίτο συνθετικό Αλμωπίας, λόγω αποσπάσεως της εν λόγω εκκλησιαστικής επαρχίας από την Μητρόπολη Φλωρίνης και προσαρτήσεώς της στη Μητρόπολη Εδέσσης και Πέλλης, η οποία έκτοτε φέρει τον σημερινό της τίτλο «Ιερά Μητρόπολις Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας».

Με την προσάρτηση αυτή προστέθηκαν στη Μητρόπολη Εδέσσης 39 ενορίες και 2 Ιερές Μονές (Αρχαγγέλου και Ιλαρίωνος). Αποτελούν την Αρχιερατική Περιφέρεια Αλμωπίας, με έδρα Αρχιερατικού Επιτρόπου την Αριδαία και από την 18η Οκτωβρίου 2024 έδρα Επισκόπου (θα ακολουθήσει ξεχωριστό άρθρο για την Αλμωπία).

Στα σημερινά όρια και τη δικαιοδοσία της Μητροπόλεως Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας υπάγονται 140 ενορίες, κατανεμημένες σε 5 Αρχιερατικές Περιφέρειες: Εδέσσης με 23 ενορίες, Σκύδρας με 27 ενορίες, Αριδαίας με 39 ενορίες, Γιαννιτσών με 39 ενορίες και Κουφαλίων με 12 ενορίες, με Αρχιερατικούς Επιτρόπους στις αντίστοιχες έδρες των περιφερειών.

Την Μητρόπολη ποιμαίνει από το έτος 2002 ο Μητροπολίτης κ. Ιωήλ Φραγκάκος. Η σειρά των Μητροπολιτών που αρχιεράτευσαν στη Μητρόπολη από την απελευθέρωση της Μακεδονίας (1912) έως σήμερα έχει ως εξής:

Κωνστάντιος Α΄ από 1912 έως 1922 και από 1924 έως 1941.

Αγαθάγγελος Β΄ από 1922 έως 1924

Παντελεήμων Α΄ από 1941 έως 1951

Διονύσιος Β΄ από 1951 έως 1967

Καλλίνικος Α΄ από 1967 έως 1984

Χρυσόστομος Α΄ από 1984 έως 2002

Ιωήλ Α΄ από 2002

Άγιοι που αναδείχτηκαν και τιμώνται στην Μητρόπολή μας:

1. Αγία Βάσσα η Εδεσσαία με τα τέκνα της Θεόγνιο, Αγάπιο και Πιστό (3ος αι.), τιμώνται στις 21 Αυγούστου.

2. Ιλαρίων, Επίσκοπος Μογλενών (12ος αι.), στις 21 Οκτωβρίου.

3. Αγία Παρθένα (14ος αι.), την 1η Κυριακή μετά τα Φώτα.

4. Αγία Χρυσή (1795), στις 13 Οκτωβρίου.

5. Άγιος Καλλίνικος, Μητροπολίτης Εδέσσης (1967-1984), στις 8 Αυγούστου.

Τμήματα που λειτουργούν στην Μητρόπολη:

Α΄ ΜΟΝΕΣ - ΙΔΡΥΜΑΤΑ

Μονές Ανδρώες: 1) Αρχαγγέλου Μιχαήλ (Αριδαίας) 2) Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Μαρίνας) 3) Αγίας Παρασκευής (Γιαννιτσών).

Μονές Γυναικείες: 1) Αγίας Τριάδος Εδέσσης 2) Υψώσεως Τιμίου Σταυρού Μεσημερίου 3) Κοιμήσεως Θεοτόκου Λάκκας Γιαννιτσών 4) Αγίου Ιλαρίωνος, Επισκόπου Μογλενών, στους Προμάχους 5) Προφήτου Ηλία Εδέσσης.

Ησυχαστήρια Γυναικεία: Αγίου Γρηγορίου Παλαμά Κουφαλίων.

Ιδρυματικοί Ναοί: 1) Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα (Συλλόγου Ποντίων), στο Ροδοχώριον Ημαθίας. 2) Αγίας Τριάδος (Συλλόγου Ανατολικορωμυλιωτών) στην Λειβαδίτσα Πέλλης.

Β΄ ΑΓΩΓΗ ΝΕΟΛΑΙΑΣ

Χριστιανική Αγωγή: 1) Ένοριακά Κέντρα Νεότητος 35.

2) Κατηχητικά Σχολεία σύνολον 120.

Κύκλοι μελέτης Αγίας Γραφής: Φοιτητών 2, Ανδρών 18, Γυναικών 57

σύνολο Κύκλων 77.

Αίθουσες Διαλέξεων: Πνευματικόν Κέντρον Μητροπόλεως - Εδέσσης, για ιερατικές συνάξεις, διαλέξεις, συνέδρια και εορτές.

Σχολές Βυζαντινής Μουσικής: στην Έδεσσα, στα Γιαννιτσά, στην Αριδαία, στην Κρύα Βρύση, στα Κουφάλια, στην Χαλκηδόνα, στην Καρυώτισσα, στην Νέα Πέλλα και στο Λουτροχώρι (σύνολο 9).

Σχολές Αγιογραφίας: στην Έδεσσα και στα Γιαννιτσά.

Βιβλιοθήκη: Στο Πνευματικό Κέντρο της Ιεράς Μητροπόλεως.

Οικοτροφείον Θηλέων: Ίδρυμα Παιδικής Προστασίας «Παναγία η Οδηγήτρια» στον Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Γιαννιτσών.

Γ΄ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΜΕΡΙΜΝΑ

Γεύματα αγάπης: 1) Στο Πνευματική Κέντρο της Μητροπόλεως στην Έδεσσα.

2) Στο Ενοριακό Κέντρο του Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου Γιαννιτσών,

3) στην ενορία Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στον Νέο Μυλότοπο

και 4) στην ενορία του Ι. Ν. Αγίου Στεφάνου Σκύδρας.

Κοινωνικά Παντοπωλεία: Στην Έδεσσα και στα Γιαννιτσά.

Κοινωνικά Ιατρεία-Φαρμακεία: Στην Έδεσσα και στα Γιαννιτσά.

Κοινωνικά Φροντιστήρια: Στην Έδεσσα και στα Γιαννιτσά.

Κατασκηνώσεις: Μόνιμες εγκαταστάσεις στο Πάικο Γιαννιτσών, Αρρένων και Θηλέων, δυνάμεως 80 κατασκηνωτών για κάθε κατασκηνωτική περίοδο.